ریشه نساجی سنتی ایران در یزد

گرچه این روزها صنعت نساجی در استان یزد رونق گذشته را ندارد و برخی واحدهای صنعتی به کما رفته اند اما در این گزارش تلاش شده تا نخست پیشینه این صنعت و شاخه های مختلف آن معرفی شود و سپس در گزارش های بعدی به مشکلات صنعت نساجی در این استان پرداخته شود.

از گذشته های دور بافت ترمه، پارچه و دستمالهای زیبای شهر یزد از راه جاده ابریشم به تمامی جهان فرستاده می شد.

نساجی سنتی در یزد به صورت عامیانه و در گویش محلی (شعربافی) گفته می شود و این بافتهای زیبا در یاد و خاطره مردمان این شهر و شاید تمامی مردم ایران زمین جایگاه ویژه ای دارد.

به مجموع مشاغل نساجی سنتی یزد از قبیل دارایی بافی، احرامی بافی، ترمه بافی، بافت دستمالهای سنتی و شال که به وسیله دستگاه سنتی بافندگی بافته می شود در یزد به آنها شعربافی می گویند.

اگر ما امروز شهر یزد را به خاطر خانه های گلی و بادگیرهای زیبایش می شناسیم، به طور قطع در گذشته این شهر را به خاطر پارچه های گوناگون چشم نواز و فاخرش می شناختند.

یزد شهری بود که از شرق تا غرب همه آوازه آن را داشتند از هند گرفته تا شمالی ترین شهرهای دریای خزر از ترمه های بسیار زیادی که برای مردم کشمیر بافته می شد تا کارخانه های نساجی که در شمال ایران ساخته شده اند همه وامدار هنر صنعتگران یزدی هستند.

شعربافی سنتی که با دستگاه قدیمی پارچه بافی بافته می شد اکنون در یزد منسوخ شده است و حالا دیگر اکثر صنعتگران با ماشین صنعتی به کار بافندگی مشغول هستند.

در قدیم شغل اکثر مردم یزد یا شعربافی بوده یا مشاغلی در رابطه با آن مثل نخ ریسی، رنگرزی و تهیه ابریشم.

در مورد انواع پارچه های تولیدی توسط شعربافان اطلاعات چندانی در دسترس نیست ولی به احتمال قوی در گذشته تعداد زیادی از انواع تولیدات شعربافی در یزد وجود داشته است.

زری بافی

زری، نفیس ترین و افسانه ای ترین دست بافته منسوخ شده ایرانی است که هم اکنون نمونه هایی از آن زینت بخش موزه ها و سایر مراکز هنری ایران و دیگر کشورهای جهان است.

پرده بافی

بر اساس تحقیقات انجام شده متاسفانه کارگاه پرده بافی فعالی در سطح استان یزد وجود ندارد لیکن چند سال پیش بافت پارچه پرده ای در این استان رواج است.

بافت پارچه پرده ای منحصرا در شهرستان یزد معمول بوده است که این رشته هم اکنون در یزد منسوخ شده و هیچ صنعتگری در این صنعت فعالیت نمی کند.

رولحاف بافی

رویه لحاف کلا به وسیله دستگاه چهارورودی بافته می شود ولی از سالهای اخیر استفاده از نوعی دستگاه هفت ورودی که قادر به تهیه پارچه هایی با عرض سه و نیم متر است بین بافندگان رواج یافته و به وسیله آن منسوجاتی تولید می کنند که در نوع خود منحصر به فردند.

شمد بافی

شمد نوعی پارچه ابریشمی یا پنبه ای است که معمولا به عنوان روانداز در فصل تابستان استفاده می شود و از این رو طرف داران و مشتریان زیادی دارد.

چادر شب بافی

چادر شب بافی یا کاربافی نوعی صنعت خانگی است که بیشتر در شهرهای یزد و اردکان و بخش زارچ رایج و بافته و تهیه می شود.

در این صنعت خانگی مردان و زنان در کنار کار کشاورزی به بافت چادرشب مشغول هستند و این اقدام نقش نسبتا خوبی در تقویت بنیه اقتصادی خانوارهای چادر شب باف دارد.

ترمه بافی

پارچه ترمه به پارچه ظریف و لطیفی که از دو سر نخ تار و پود که با دست بافته شده باشد، اطلاق می شود.

نخستین مرحله بافت ترمه تهیه کردن مواد اولیه آن است که معمولا ترمه را از پشم و ابریشم می بافند اما پشم سفید رایج ترین پشمی است که در بافت ترمه مورد استفاده قرار می گیرد زیرا می توان آن را با رنگ  دلخواه  رنگ آمیزی کرد.

پشم ترمه باید مرغوب و الیاف بلندی داشته باشد که گوسفندان ایران دارای پشمهای نرم، محکم  و خوبی بوده و تا حدود زیادی براق و سفید است و معمولا از این پشمها برای بافت ترمه استفاده می شود.

دوره شاه عباس صفوی را می توان دوران اوج شکوفایی صنعت ترمه بافی اعلام کرد.

اغلب این پارچه ها در گذشته های دور در خانه ها و با دستان هنرمند زنان یزدی تولید می شد و برخی از آنها نیز در واحدهای صنعتی اما این روزها بافت این پارچه ها نه تنها در خانه ها منسوخ شده بلکه در واحدهای صنعتی نیز خط تولید این پارچه ها جمع شده است.

از میان بافته های یاد شده، اکنون ترمه روزگار خوشی دارد و بقیه بافتها کم کم به دست فراموشی سپرده می شود.